“Tôi yêu truyện cổ nước tôi - Vừa nhân hậu lại tuyệt vời sâu xa”. Trước khi tiếp xúc với văn học thiếu nhi trong nước và thế giới, một em bé nên được kể cho nghe chuyện cổ tích của chính đất nước mình.

Truyện cổ tích Việt Nam lý giải nguồn gốc hình thành đất Việt cũng như sự xuất hiện của mọi sự vật, hiện tượng: từ quả dưa hấu, con dã tràng đến phong tục trồng cây nêu ngày Tết. Những câu chuyện phản ánh khát vọng ngàn đời của dân tộc ta về một cuộc sống yên bình, ấm no và cái thiện luôn chiến thắng cái ác. Con người Việt Nam trong truyện hiện lên nhân nghĩa thủy chung, giàu nghĩa khí, lý tưởng và yêu chuộng hòa bình. Những câu truyện như Trầu cau, Tấm Cám, Thánh Gióng… đã nuôi dưỡng bồi đắp tâm hồn, phát huy trí tưởng tượng của biết bao thế hệ thiếu nhi Việt Nam.

Bộ sưu tập truyện cổ tích Việt Nam trọn vẹn và đầy đủ nhất là bộ sách Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, năm tập do giáo dư Nguyễn Đổng Chi sưu tầm và biên soạn. Đây chính là kết quả của 25 năm (1957-1982) dày công nghiên cứu, tổng hợp và viết lại khoảng 2000 câu truyện của giáo sư. Bộ sách đưa ra nhiều kiến giải mới mẻ về truyện cổ tích Việt Nam trong mối tương quan với truyện cổ tích thế giới và được sắp xếp theo một hệ thống khoa học, hợp lý.

Dế mèn phiêu lưu ký (1942) - Tô Hoài

Dế mèn phiêu lưu ký đã trở thành một tác phẩm văn học kinh điển dành cho thiếu nhi Việt Nam và được đưa vào giảng dạy trong nhà trường. Bằng sự quan sát tỉ mỉ, tinh tế, Tô Hoài đã vẽ nên một thế giới côn trùng sinh động và phức tạp chẳng kém gì thế giới loài người. Những đặc điểm thú vị và thói quen sinh hoạt đặc trưng của các loài Dế, Xén tóc, Cóc, Châu Chấu, Kiến… sẽ rất hấp dẫn đối với các độc giả nhỏ tuổi, lứa tuổi thích khám phá tìm hiểu về thế giới xung quanh.

Dế mèn phiêu lưu ký được viết bằng một giọng văn hài hước và ý nhị. Câu chuyện có nhiều biến cố, tình huống bất ngờ kích thích trí tưởng tượng của các em nhỏ. Nhân vật chính của tác phẩm, chàng Dế mèn vừa can đảm, tốt bụng, trượng nghĩa nhưng cũng có những lúc kiêu căng, ngạo mạn, gây ra bao hậu quả... sẽ đem lại cho các em những bài học đầu tiên về tình bạn và cách ứng xử trong cuộc sống. Đây cũng là tác phẩm giàu lý tưởng, ấp ủ mơ ước về một thế giới đại đồng, nơi tất cả đều là anh em, bạn bè. Đến nay, Dế mèn phiêu lưu ký đã chu du tới gần 40 quốc gia và được dịch ra gần 40 thứ tiếng trên thế giới.

Đất rừng phương Nam (1957) - Đoàn Giỏi

Lấy bối cảnh những năm 1945, khi thực dân Pháp vừa trở lại Nam Bộ, “Đất rừng phương Nam” theo chân cậu bé An phiêu bạt khắp miền “mênh mông rừng tràm, bạt ngàn dừa xanh".

Tiểu thuyết ngồn ngộn những chi tiết hấp dẫn, thú vị về thiên nhiên và con người Nam Bộ. Những trang sách miêu tả cảnh câu rắn, bắt cá sấu, cách nuôi ong lấy mật trong rừng U Minh hay cảnh An và cha nuôi chạm trán với hổ… chắc chắn sẽ làm say mê những độc giả nhỏ tuổi. Ngòi bút của Đoàn Giỏi tỏ ra đặc biệt phóng khoáng và tràn đầy sức sống khi miêu tả khung cảnh thiên nhiên hoang sơ của vùng Tây Nam Bộ. Nhưng nổi bật nhất trong cuốn tiểu thuyết vẫn là tình người đơn sơ, giản dị cùng tính cách hào sảng, trọng nghĩa khí, “giữa đường thất chuyện bất bình chẳng tha” của người Nam Bộ.

"Đất rừng phương Nam" đã được dịch ra nhiều thứ tiếng: Nga, Ba Lan, Trung Quốc, Đức, Tây Ban Nha. Năm 1997, tiểu thuyết được chuyển thể thành phim Đất phương Nam, do NSƯT Nguyễn Vinh Sơn đạo diễn và viết kịch bản. Bộ phim rất được yêu thích và được đánh giá là một trong những phim truyền hình xuất sắc của Việt Nam.

Góc sân và khoảng trời (1968) - Trần Đăng Khoa

“Góc sân và khoảng trời” xuất bản lần đầu tiên vào năm 1968 khi tác giả mới 10 tuổi. Tập thơ đã góp phần gây dựng nên danh hiệu “thần đồng thơ” một thời cho nhà thơ Trần Đăng Khoa.

Tập thơ là cái nhìn trong trẻo đầy bỡ ngỡ và yêu thương đối với tất cả những điều nhỏ bé, giản dị của cuộc sống xung quanh. Thế giới trong thơ Trần Đăng Khoa chỉ quanh quẩn trong vườn nhà với vầng trăng, cây dừa, đàn gà, giàn trầu hoặc trong phạm vi lũy tre làng với dòng sông, cánh cò, con trâu đang gặm cỏ… Nhưng tất cả thế giới loài vật ấy đã được nhân cách hóa, trở nên sống động xôn xao với những suy nghĩ, lo toan, tình cảm như con người.

Trần Đăng Khoa đã có những vần thơ rất xúc đông về mẹ, về cha, về người thầy và những người bạn của mình. Được sáng tác trong bối cảnh thời chiến, tập thơ còn chứa đựng những tình cảm trong sáng với Chủ tịch Hồ Chí Minh, với những người lính cầm súng bảo vệ quê hương.

Hình ảnh trong thơ Trần Đăng Khoa ngộ nghĩnh, đáng yêu, cách sử dụng các phép so sánh, nhân hóa, ẩn dụ, cách chọn lọc từ ngữ khiến cho nhiều người lớn phải thán phục. Những bài thơ như Hạt gạo làng ta, Nghe thầy đọc thơ, Đám ma bác giun… đã được nhiều thế hệ trẻ em yêu thích và học thuộc.

Quê nội (1973) - Võ Quảng

Lời bài hát “Em là búp măng non, em lớn lên trong mùa cách mạng” miêu tả rất chính xác hai em bé Cục và Cù Lao, nhân vật chính trong tiểu thuyết Quê nội của Võ Quảng. Truyện lấy bối cảnh một miền quê nghèo của miền Trung, làng Hòa Phước, tỉnh Quảng Nam sau Cách mạng tháng 8. Độc giả sẽ được theo chân hai em bé Cục và Cù Lao cùng rượt nhau trên những cánh đồng quê, chơi đùa nghịch ngợm, rồi lớn lên cùng đi theo lý tưởng cách mạng. Câu chuyện trong tiểu thuyết Quê nội sẽ được tiếp tục trong Tảng sáng, một tiểu thuyết khác của Võ Quảng, cũng vẫn với những nhân vật ấy nhưng là khi hai người đã trưởng thành hơn, cùng chiến đấu vì đất nước.

Giống như tên gọi của nhân vật, tác phẩm được viết bằng một giọng văn đơn giản, mộc mạc nhưng không kém phần hấp dẫn. Những trang văn của Võ Quảng chan chứa tình yêu quê hương đất nước, những tình cảm cách mạng trong sáng và niềm tin, hy vọng mạnh liệt vào tương lai tươi đẹp. Nhà phê bình Pháp, Alice Kahn so sánh Quê nội với Tom Sawyer của đại văn hào Mark Twain và cho biết bà thậm chí còn thích tác phẩm của Võ Quảng hơn.

Chuyện hoa chuyện quả (1974) - Phạm Hổ

Trẻ con bao giờ cũng tò mò và thích đặt câu hỏi về thế giới xung quanh: tại sao thế này, tại sao thế khác. Tập sách “Chuyện hoa, chuyện quả” của nhà văn Phạm Hổ sẽ đưa ra những lời lý giải về nguồn gốc của mọi loài cây mà các em thường gặp. Mỗi loài cây đều ẩn trong mình một câu chuyện riêng mà Phạm Hổ, bằng sự nhạy cảm đặc biệt với thiên nhiên và tình yêu dành cho trẻ nhỏ đã nghe thấy và kể lại.

Tác phẩm được viết theo lối cổ tích hiện đại, ngắn gọn, súc tích và rất dễ thương. Bằng một giọng văn nhỏ nhẹ, giản dị, tập sách gồm gần 100 câu chuyện lần lượt giải thích tại sao quả bưởi lại có con tôm, con tép trong múi, tại sao lại gọi là nhãn lồng, tại sao lại có hoa huệ, hoa xấu hổ…

Mỗi câu chuyện đều chứa đựng một triết lý nhân sinh, một thông điệp đạo đức nhẹ nhàng. Tiếp thu tinh hoa từ chuyện cổ tích Việt Nam, tập truyện của Phạm Hổ ca ngợi lối sống nhân nghĩa thủy chung, lên án những kẻ bạc tình bạc nghĩa và những thói hư tật xấu của con người. Tập truyện kích thích trí tưởng tượng của các em nhỏ và nuôi dưỡng những tình cảm tốt đẹp như tình cảm gia đình, bạn bè, thầy trò, tình yêu quê hương đất nước…

Búp sen xanh (1980) - Sơn Tùng

"Búp sen xanh" là tiểu thuyết lịch sử về thời thơ ấu và thời trai trẻ của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Cuốn sách đã được nhà văn Sơn Tùng ấp ủ từ năm 1948 và đến năm 1980 mới hoàn thành. Đây là một kỳ công đối với nhà văn Sơn Tùng nói riêng vì nhà văn là thương binh, luôn phải gồng mình chống chọi với bệnh tật trong điều kiện còn nhiều khó khăn.

Cuốn sách mở đầu vào ngày cậu bé Nguyễn Sinh Cung ra đời và kết thúc ở thời điểm anh thanh niên Nguyễn Tất Thành chuẩn bị rời bến cảng Nhà Rồng, ra đi tìm đường cứu nước. Xuyên suốt tác phẩm, hình tượng Chủ tịch Hồ Chí Minh hiện lên chân thật, giản dị và đời thường. Các em nhỏ khi đọc sách có thể coi cậu bé Nguyễn Sinh Cung là một người bạn cùng trang lứa với mình đồng thời là một tấm gương để noi theo học hỏi. Cuốn sách cũng lý giải nguồn gốc hình thành nhân cách và tư tưởng Hồ Chí Minh khi được sinh trưởng trong một gia đình và quê hương giàu tinh thần yêu nước. Búp sen xanh luôn được đánh giá như một trong những tác phẩm xuất sắc viết về Chủ tịch Hồ Chí Minh và rất được các bạn nhỏ yêu thích.

Tuổi thơ dữ dội (1988) - Phùng Quán

Tuổi thơ dữ dội là câu chuyện về một nhóm thiếu niên 13-14 tuổi hoạt động cách mạng trong hàng ngũ Đội thiếu niên trinh sát của trung đoàn Trần Cao Vân. Tác phẩm xoay quanh ba nhân vật chính: Mừng, Quỳnh Sơn ca và Lượm. Mừng xuất thân từ một gia đình nghèo khó, mẹ đau ốm luôn, lúc đầu xin vào đội trinh sát chỉ vì muốn hái thuốc cho mẹ. Quỳnh Sơn ca sinh ra trong một gia đình tư sản giàu có nhưng sẵn sàng rời bỏ gia đình cùng căn biệt thự sang trọng và cây dương cầm em yêu hơn hết thảy để theo cách mạng. Cha của Lượm là một chiến sĩ trung kiên, đã hy sinh khi bị tù đày ở Côn Đảo. Lượm rất tự hào về cha mình và luôn muốn học tập noi gương cha.

Tuổi thơ dữ dội đặt trong bối cảnh chiến tranh vệ quốc ác liệt, gian khổ và hào hùng. Đây thực sự là một bản anh hùng ca dành cho các em nhỏ, những người đã chiến đấu và ngã xuống vì tổ quốc, vĩnh viễn trẻ trung ở lứa tuổi 13-14. Sự trong sạch, bất khuất, kiên cường của các em nhỏ trong truyện khiến người lớn cũng phải xúc động và cảm phục. Tác phẩm có nhiều nút thắt, chạm đến mọi cung bậc cao nhất về về cảm xúc: yêu thương, căm giận, tự hào, hả hê, lo sợ… Đây được coi là một tác phẩm văn học kinh điển dành cho thiếu nhi Việt Nam.

Kính vạn hoa (1995 - 2010) - Nguyễn Nhật Ánh

Kính vạn hoa

Kính vạn hoa là bộ truyện dài 54 tập xoay quanh bộ ba thân thiết Quý ròm, nhỏ Hạnh và Tiểu Long. Ba người bạn, mỗi người lại có những tính cách khác nhau, với đủ ưu khuyết điểm: Quý ròm thông minh, tốt bụng nhưng nhát gan, hấp tấp; nhỏ Hạnh giỏi giang, hiền lành nhưng hậu đậu, vụng vệ; Tiểu Long khù khờ, chậm chạp nhưng  giỏi võ và trượng nghĩa. Mỗi tập là một chuyến phiêu lưu mới dẫn dắt độc giả vào thế giới học trò trong sáng nghịch ngợm, rực rỡ màu sắc và nhiều kỷ niệm.

Bộ truyện truyền tải những thông điệp giản dị về cuộc sống một cách tự nhiên, gần gũi, không lên gân giáo điều mà thường để độc giả tự rút ra bài học cho chính mình. Giọng văn hóm hỉnh hài hước và cách xây dựng tình huống truyện bất ngờ đã giúp Kính vạn hoa trở thành sách gối đầu giường của nhiều thế hệ áo trắng tới trường.

Đây là một trong những tác phẩm thành công nhất của Nguyễn Nhật Ánh, góp phần tạo nên “thương hiệu” của anh. Năm 2003, bộ truyện được Trung ương Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh trao huy chương Vì thế hệ trẻ và được Hội nhà văn Việt Nam trao tặng thưởng. Kính vạn hoa đã được chuyển thể thành bộ phim truyền hình nhiều tập cùng tên, phát sóng trên Đài truyền hình TP HCM được khán giả yêu thích và đón nhận.

Vừa nhắm mắt vừa mở cửa sổ (2004) - Nguyễn Ngọc Thuần

Vừa nhắm mắt vừa mở cửa sổ là những lời tâm sự của một cậu bé 10 tuổi về thế giới nhỏ bé xung quanh cậu với bố mẹ, những người hàng xóm và bạn bè thân thương. Câu chuyện chẳng có gì được gọi là biến cố hay những yếu tố giật gân hồi hộp nhưng vẫn đẹp đẽ và cuốn hút  một cách kỳ lạ. Nguyễn Ngọc Thuần đã trổ một “cửa sổ” giúp độc giả nhìn thấy chất thơ đặc biệt trong những điều nhỏ bé, bình dị nhất của cuộc sống.

Những câu văn trong thiên truyện ngắn gọn, giàu nhạc điệu như giọng thủ thỉ tâm tình. Triết lý của câu chuyện được gửi gắm nhẹ nhàng ngay từ trong nhan đề: có những thứ không thể thấy được bằng mắt thường mà phải huy động mọi giác quan, phải cảm nhận bằng cả trái tim mình mới thấy được. Những bài học, những suy ngẫm về cuộc đời được đan xen trong tác phẩm một cách tự nhiên, giản dị.

Vừa nhắm mắt vừa mở cửa sổ từng đoạt giải A trong cuộc thi Vận động sáng tác văn học cho thiếu nhi năm 2002 do NXB Trẻ và Hội nhà văn TP HCM tổ chức. Năm 2008, tác phẩm đoạt thêm giải thưởng Peter Pan 2008 dành cho văn học thiếu nhi thiếu nhi nước ngoài tại Thụy Điển. Cuốn sách được mệnh danh là “Hoàng tử bé” của Việt Nam.